Wypalenie zawodowe wśród lekarzy jest zjawiskiem powszechnym. Jest to zespół charakteryzujący się fizycznym i emocjonalnym wyczerpaniem, depersonalizacją jak i zmniejszeniem poczucia dokonań osobistych, szczególnie w odniesieniu do swojej aktywności zawodowej. Wypalenie zawodowe lekarzy – problem jednostki czy systemu? Dotychczasowe badania pokazują, że wypalenie jest problemem organizacyjnym aniżeli wynikiem zdolności jednostki do radzenia sobie ze stresem […]
Wypalenie zawodowe wśród lekarzy jest zjawiskiem powszechnym. Jest to zespół charakteryzujący się fizycznym i emocjonalnym wyczerpaniem, depersonalizacją jak i zmniejszeniem poczucia dokonań osobistych, szczególnie w odniesieniu do swojej aktywności zawodowej.
Dotychczasowe badania pokazują, że wypalenie jest problemem organizacyjnym aniżeli wynikiem zdolności jednostki do radzenia sobie ze stresem w pracy. Lekarze podczas swojej podstawowej medycznej edukacji jak i później, podczas trwania pracy zawodowej są edukowani w zakresie teorii jak i praktyki klinicznej (około 1000 godzin w roku akademickim+ liczne godziny spędzone nad fachowa literaturą)- natomiast brak jest elementarnej edukacji i profilaktyki w zakresie wypalenia zawodowego.
Podczas zdobywania wiedzy przez studentów medycyny, ich nauka nastawiona jest z jednej strony na opracowanie obszernych teoretycznych elementów materiału a na późniejszym etapie – zdobywanie praktyki w kontekście klinicznym. Silna presja wywierana na studentów czy rezydentów powoduje, że stają się bardziej cyniczni i mniej empatyczni w miarę postępów w nauce. Sposób nauczania wymaga od nich dużego zorientowania na zdanie i zaliczenie dużej partii materiału, a każde niepowodzenie traktowane jest jako porażka. Program edukacji medycznej ewoluuje stale, jednak tak jak kilkanaście lat temu brakowało zajęć z zarządzania własnymi emocjami i przeciwdziałaniu wypalenia zawodowego – tak do dzisiaj ten stan praktycznie się nie zmienił.
Wielu młodych lekarzy zdobywa swoje umiejętności kliniczne w otoczeniu, które z uwagi na trudną sytuację opieki zdrowotnej w Polsce – narażone jest na problemy związane z brakami kadrowymi, nie do finansowaniem i dużym obłożeniem przez pacjentów. W efekcie w dużej mierze studenci/stażyści/rezydenci bardzo szybko zostają skierowani bezpośrednio do pracy, w której nadzór nad częścią ich procesu zdobywania wiedzy jest niewielki a czasami praktycznie nie istnieje. W efekcie, nadmierne obciążenie pracą doprowadza do pogorszenia procesu zdobywania przez nich wiedzy a dalej skutkuje to zwiększaniem częstości występowania wypalenia zawodowego, niższego zaangażowania i gorszego stanu zdrowia. To z kolei prowadzi do pogorszenia się jakości opieki nad pacjentami i zmniejszenia skuteczności leczenia – a to może prowadzić do zwiększenia śmiertelności.
Żeby zapobiegać wskazanym problemom, należy zwrócić szczególną uwagę na środowisko w jakim przeprowadzany jest sposób nauczania. W tradycyjnym modelu nauki, powszechne były sytuacje gdzie zwłaszcza na studiach (ale też często na stażu i podczas pierwszych lat pracy) studenci i młodzi lekarze często byli pozostawieni sami sobie, próbując znaleźć rozwiązanie własnych problemów akademickich i osobistych. Tutaj pożądanym sposobem działania byłoby stworzenie pewnego rodzaju „psychologicznego bezpieczeństwa”, które pozwoliłoby nabrania pewności w wykonywanych czynności przy jednoczesnym ograniczaniu ryzyka. Wspierające środowisko edukacyjne powinno stwarzać możliwości do swobodnego zdobywania wiedzy, ale też do oceny własnych postępów i identyfikacji luk w wiedzy.
Program nauczania powinien sprzyjać tworzeniu takiego środowiska edukacyjnego, które byłoby oparte na budowaniu relacji pomiędzy opiekunami a praktykantami oraz tworzeniu wzorców do naśladowania przez opiekunów.
Badania naukowe jasno wskazują, że wypalenie wiąże się z większą liczbą błędów medycznych, mniejszą satysfakcją z pracy i zmniejszoną wydajnością w pracy zawodowej. Wypalenie jest też jedną z częstszych przyczyn odejścia lekarza z zawodu, co w trudnej sytuacji kadrowej w Polsce jest szczególnie niekorzystne. Ten trend nasilił się zresztą w czasie pandemii Covid 19.
Pandemia COVID-19 uznana została za znaczący, najnowszy czynnik środowiskowy ryzyka wypalenia zawodowego.
Stworzyła nowe wyzwania dla środowiska edukacyjnego i zawodowego lekarzy poddanych pracy i nauce w warunkach ogromnego stresu, braku poczucia bezpieczeństwa o zdrowie swoje, bliskich i pacjentów. Liczne oddziały z dnia na dzień zamieniono w placówki covidowe, a lekarze bez odpowiedniego doświadczenia, aparatury, czy środków ochrony osobistej, a także przeszkolenia w opiece nad pacjentkami z niewydolnością oddechową musieli podołać wielu nowym zadaniom w ekstremalnie trudnych warunkach.
Jak wiemy poza wypaleniem zawodowym narażenie na poważne i przewlekłe stresory może zwiększać ryzyko wystąpienia u lekarzy problemów ze zdrowiem psychicznym, takich jak depresja, lęk, bezsenność, uzależnienie od alkoholu i narkotyków, a także może prowadzić do dysfunkcji społecznych a nawet zwiększenia ryzyka samobójstwa. Badania wykazują, że u lekarzy na początku kariery w ciągu pierwszych kilku lat jest wyższy stopień wypalenia zawodowego w porównaniu z populacją ogólną.
Chociaż wiele przyczyn wypalenia można uznać za mające charakter organizacyjny, w grę mogą wchodzić również kwestie osobiste. Nieumiejętne radzenie sobie ze stresem, idealizm, perfekcjonizm i większe poczucie odpowiedzialności również zostały powiązane z wypaleniem.
Czynniki związane z pacjentem, które również mogą prowadzić do wypalenia wśród lekarzy. Przykładem mogą być pacjenci i krewni o nierealistycznych oczekiwaniach, pogorszenie stanu zdrowia pacjenta oraz agresywni pacjenci. Emocjonalne oderwanie i wypalenie może być również pogłębione przez długotrwały kontakt z pacjentem i przy jednoczesnym ograniczeniu własnego życia osobistego.
Wypalenie u lekarzy wiąże się również z nadużywaniem substancji, agresją w pracy, przemocą w pracy, depresją i wyższym wskaźnikiem samobójstw. Pozwy o błędy w sztuce mogą być następstwem tego zjawiska i dodatkowo komplikować sprawę, szczególnie w świetle tego, że nieoptymalne praktyki opieki nad pacjentem były związane z wypaleniem. W przeglądzie piśmiennictwa na temat wypalenia zawodowego wśród rezydentów stwierdzono, że pomimo gotowości do podjęcia ciężkiej pracy w czasie studiów, rezydenci w okresie szkolenia doświadczają wysokiego poziomu wypalenia, prawdopodobnie związanego z długimi godzinami pracy, co pozostawia ich emocjonalnie wyczerpanych, cynicznych i czasami przygnębionych, co ma wpływ na ich wyniki i opiekę nad pacjentami.
Lekarze stażyści/rezydenci znajdują się na bardzo krytycznym etapie swojego życia zawodowego. Przechodzą oni za stosunkowo chronionego sposobu funkcjonowania na studiach do lekarza „po studiach”, od którego wymaga się dostosowania do różnych sytuacji stresowych. Wiadomo, że praktykowanie medycyny jest stresujące. Sytuację dodatkowo komplikują długie godziny pracy, złożona interakcja w zakresie równoważenia pracy i spraw związanych z życiem rodzinnym oraz fakt, że wiele osób musi żyć ze stosunkowo niskich pensji i znacznych obciążeń finansowych (kredyt na mieszkanie, opiekunka do dzieci w czasie pobytu w pracy, pełnienia dyżuru czy opłaty za żłobek czy przedszkole).
Rolą systemu nauczania powinno być przygotowanie młodych lekarzy w kierunku uzyskania zdolności do samodzielnego wykonywania zawodu. Szkolenie jest stresującym okresem, w którym młodzi lekarze muszą żonglować między swoimi obowiązkami związanymi z opieką nad pacjentem i pracą a obowiązkami wobec rodziny i zobowiązaniami związanymi z życiem. Sytuację dodatkowo komplikuje ich konieczność dalszego kształcenia, aktualizowania portfolio i zdawania kolejnych egzaminów.
Nadmierne obciążenie pracą to takie, w którym wymagania fizyczne, poznawcze i emocjonalne przekraczają zasoby dostępne dla danej osoby, aby sprostać tym wymaganiom. W przypadku lekarzy rezydentów może to obejmować takie kwestie, jak ilość obsługiwanych pacjentów, godziny pracy, złożoność przypadków chorób pacjentów, wydajność używanej technologii, ilość i jakość personelu pomocniczego oraz wsparcie ze strony starszych lekarzy
Lekarze są również narażeni na znaczne obciążenia emocjonalne, takie jak w przypadku śmierci pacjenta, widząc cierpienie innych co może powodować u nich bezsilność i poczucie niekompetencji. Wskazanym byłoby stałe zapewnienie młodym lekarzom możliwości korzystania ze wsparcia psychologicznego, szczególnie podczas pierwszych lat samodzielnej pracy.
Poczucie braku kontroli może być doświadczane przez lekarzy. Podczas gdy ich obowiązki w opiece nad pacjentem są znaczące, mają oni wtedy ograniczone możliwości wpływania na decyzje dotyczące opieki, ich harmonogramów lub środowiska, w którym pracują.
Ryzyko wypalenia wzrasta, gdy lekarze odczuwają brak wsparcia ze strony zarówno innych lekarz jak i administracji placówek medycznych. Samo wypalenie zaburza zdolność do pozytywnych interakcji lub udzielania wsparcia innym. Szkolenie w zakresie umiejętności interpersonalnych, takich jak na przykład sposób rozwiązywania konfliktów i proces przekazywania informacji zwrotnej, może poprawić komunikację w organizacji, a tym samym jakość życia jej członków. Podobnie wypalenie zawodowe może się nasilić, gdy lekarze dostrzegają niesprawiedliwość lub nieuczciwość w działaniu systemu zdrowotnego, co wywołuje negatywne emocje i postawy. Gratyfikacje i inne benefity muszą być postrzegane jako transparentnie i sprawiedliwie rozdzielane, aby nie mieli oni poczucia, że są niesprawiedliwie traktowani.
Wypalenie może również wystąpić, gdy ktoś jest proszony o wykonywanie pracy, która bezpośrednio koliduje z jego własnymi wartościami, z wynikającą z tego demoralizacją i stresem. Może to prowadzić do moralnego niepokoju i konfliktów wartości, które u lekarzy wiązały się z wypaleniem. Może to np. obejmować udział w opiece, którą lekarz może uznać za nieoptymalną lub nieetyczną. Lekarze mogą również doświadczać konfliktu wartości, gdy są narażeni na nieprofesjonalne zachowanie lub gdy pracują w środowisku o niskich standardach bezpieczeństwa.
W celu zapobiegania wypaleniu młodych lekarzy, należałoby wprowadzić modyfikacje do systemu edukacyjnego. Już na poziomie studiów, należy uczyć studentów kontroli własnego stanu psychicznego oraz obserwacji objawów wypalenia u siebie ale też wśród swoich rówieśników. Należy wskazać lekarzom narzędzia które pozwolą na prawidłową interwencję w takich sytuacjach.
Zachowanie przełożonych również ma wpływ na wypalenie zawodowe w środowisku lekarzy w czasie specjalizacji czy też już jako specjalistów w danej placówce. Dlatego też konieczne jest, aby nie tylko uczelnie, ale też przełożeni młodych lekarzy byli edukowani na temat zakresu wypalenia, jego czynników sprawczych, sposobów rozpoznawania i radzenia sobie z wypaleniem.
Narzędzia samooceny, aby były skuteczne, muszą iść w parze z dostępem do pomocy. Uczelnie oraz placówki świadczące usługi medyczne powinny zapewnić specjalistów od zdrowia psychicznego, którzy nie są zaangażowani w ocenę bieżących wyników studentów czy rezydentów. Należy zagwarantować zachowanie poufności i przeciwdziałać stygmatyzacji, być może poprzez zapewnienie dostępu do zewnętrznych usług pomocy w naprawie zdrowia psychicznego.
Konieczne są badania w celu ustalenia związku przyczynowego między określonymi czynnikami środowiska edukacyjnego a wypaleniem zawodowym. Identyfikacja czynników środowiska edukacyjnego, które mają związek przyczynowy z wypaleniem, pomoże w ukierunkowaniu interwencji w celu osiągnięcia maksymalnego efektu. Potrzebne są również badania mające na celu określenie, które interwencje mają największy potencjał zmniejszenia wypalenia u studentów/rezydentów.
Studenci i rezydenci są stale poddawani ocenie, zarówno formalnej jak i praktycznej. Należy zidentyfikować nowe narzędzia oceny, dążąc do posiadania narzędzi, które lepiej przygotują lekarzy do samodzielnej praktyki, a jednocześnie zabezpieczą dobre samopoczucie podczas lat szkolenia i później.
Wypalenie wśród studentów po ukończeniu studiów czy lekarzy specjalistów po uzyskaniu wymarzonej specjalizacji jest powszechne. Wypalenie jest zarówno problemem organizacji, jak i problemem indywidualnym. Skutki wypalenia zawodowego obejmują problemy ze zdrowiem psychicznym oraz zwiększone ryzyko popełnienia błędu medycznego, który może zagrażać dobru pacjentów. Lekarze cierpiący z powodu wypalenia są narażeni na zwiększone ryzyko depresji, lęku, zaburzeń snu, a nawet samobójstwa. Udział środowiska edukacyjnego w wypaleniu może być znaczący. Wsparcie nadzorcze, coaching, trening mindfulness, redukcja godzin pracy, poprawa warunków pracy i płacy i umożliwienie wsparcia psychologicznego mogą zmniejszać ryzyko wypalenia.
dr n. med. Karolina Pyziak-Kowalska
